شاهنامه بایسنقری

شاهنامه? بایسنقری، نسخه? کهن نگاره‌دار شاهنامه فردوسی از سده? نهم هجری است که از دید کتاب‌آرایی و ارزش‌های هنری از اهمیت فراوانی برخوردار است. این کتاب ارزشمند و نفیس، 22 نگارگری به سبک هرات دارد و در سال 833 قمری (809 خورشیدی) به سفارش شاهزاده بایسنقر میرزا (فرزند شاهرخ و نوه? تیمور گورکانی) تهیه شده‌است. این اثر که در کتابخانه کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود^[1] در سال 1386 در برنامه حافظه جهانی یونسکو به عنوانی نشانی از سوی ایران ثبت شد.^[2]

ویژگی‌ها

صفحه‌ای از شاهنامه بایسنقری (809 خورشیدی)

«شاهنامه بایسنقری» در میان شاهنامه‌های مصور و آراسته موجود در کتابخانه‌ها و موزه‌های جهان از نامورترین و شناخته‌شده‌ترین نسخه‌هاست. چند ویژگی این کتاب را نسبت به نسخه‌های مشهوری چون «شاهنامه دموت» و «شاهنامه شاه طهماسبی» که قبل و پس از آن پدید آمده‌اند، برتری می‌بخشد:

• نخستین و برترین امتیاز این نسخه آن است که بر خلاف دو نسخه یادشده، قربانی مالکان آن نشده تا شیرازه آن‌ها را از هم بگسلند و برگ‌های آن را در گوشه و کنار جهان پراکنده کنند.

• به‌جز چند افتادگی در متن این نسخه، «شاهنامه بایسنقری» نسخه‌ای کامل و دست نخورده در میان شاهنامه‌های نامی و رده نخست به شمار می‌آید.

• امتیاز دیگر این نسخه به خاطر نفاست، زیبایی و آراستگی آن است که در نوع خود کم‌مانند است. نگارگری، تذهیب، تجلید و دیگر آرایه‌های کتاب با مهارتی ویژه انجام شده است. با این حال در خوشنویسی این نسخه ضعفی به نظر می‌آید، که آن هم به خاطر همزمانی کتابت آن با آغاز شکل‌گیری قلم نستعلیق است. که البته خود این امر بر اهمیت این کتاب در گسترش قلم نستعلیق به عنوان یک خط مطرح و قابل رقابت با قلم‌های ششگانه قدیمی موثر بود.

• سومین امتیاز این کتاب مقدمه‌ای است که برای نخستین بار بر شاهنامه افزوده شده است. آنسان که پیداست به دستور بایسنقر میرزا، که باید او را هنر دوست‌ترین شاهزاده تیموری به شمار آورد، دست‌نویس‌های انبوهی از شاهنامه گردآوری شد و مقدمه‌ای مفصل با تلفیق مقدمه‌های پیشین و نسخه‌های دیگر همزمان، برای این شاهنامه نوشته شد. اگرچه این مقدمه از دید درستی مطالب تاریخی و متن خود شاهنامه و به خاطر افزودن اشعار الحاقی نقاط ضعفی دارد، ولی از آنجا که گردآوری آن مایه رواج بیشتر شاهنامه نه تنها در ایران بلکه در سراسر جهان شده، کوشش گردآورندگان آن ستایش‌انگیز است.^[3]

محل نگهداری

«شاهنامه بایسنقری» به شماره 716 در کتابخانه کاخ موزه گلستان ثبت شده و در سال 1350 خورشیدی به گونه چاپ لوحی در تهران منتشر شده است. برپایه شواهد موجود، نسخه کنونی «شاهنامه بایسنقری» را امیرنظام گروسی، از رجال ایرانی (1237 - 1317 ه‍.ق) به کتابخانه هدیه کرده است. و این شاهنامه بیش از 110 سال است که در کتابخانه کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود. این نسخه باارزش و نفیس در برخی از نمایشگاه‌های مهم جهانی نمایش داده شده است.^[3]

مشخصات

• «شاهنامه بایسنقری» به قطع رحلی است و 700 صفحه دارد.
• هر صفحه دربرگیرنده 31 سطر و هر سطر 3 بیت به قلم نستعلیق و با کتابت خفی جعفر بایسنقری است.
• این نسخه نفیس در سال 833 ه.ق./809 خورشیدی روی کاغذ خانبالغ نخودی کتابت شده است.
• «شاهنامه بایسنقری» با یک شمسه مُذهّب عالی، در بر گیرنده کتیبه‌ای به قلم رقاع بر زمینه زرین، دربرگیرنده نام و القاب بایسنقر میرزا آغاز می‌شود.
• صفحه‌های دوم و سوم نسخه دربرگیرنده تصویر شکارگاه است و در این دو صفحه مذهب به نقش دو ترنج، نام و القاب آن شاهزاده دیده می‌شود.
• همچنین دو صفحه آغاز متن شاهنامه با حاشیه‌های مذهّب و مرصّع آراسته شده و میان سطرهای آن زر اندازی شده است.
• نسخه «شاهنامه بایسنقری» با 22 تصویر مینیاتور آبرنگی آراسته شده است.
• جلد این نسخه، چرمیِ ضربیِ زر پوش با دو حاشیه روغنی در بیرون و سوخت مُعرقِ زرین بر زمینه لاجوردی در داخل است.^[3]

شهرت جهانی

این شاهنامه به‌ سبب اینکه در لندن، سن پترزبورگ، پاریس و رم به‌ نمایش درآمده و مینیاتورهای آن به‌وسیله یونسکو در سری کتاب‌های دنیای هنر در جلد مربوط به ایران چاپ شده در غرب بسیار نامی است. 22 تابلوی نگارگری شاهنامه بایسنقری همه سالم هستند و در سال 809 خورشیدی به خط جعفر تبریزی معروف به جعفر بایسنقری کتابت شده و به بایسنقر میرزا اهدا شده است.^[4] نسخه کنونی «شاهنامه بایسنقری» خرداد 1386 در حافظه جهانی به ثبت رسیده است.^[3] در سال 1387 این نشان به طور رسمی از طرف کمیته ملی حافظه جهانی یونسکو به‌کاخ موزه گلستان اهدا شد.^[5]

پانویس

منابع

• گری، بازیل- نقاشی ایران- انتشارات عصرجدید- ترجمه شروه، عربعلی- تهران 1369- ص78
• «با ثبت شاهنامه? بایسنقری و وقف‌نامه? ربع رشیدی، ایران به حافظه? جهانی راه یافت». خبر گزاری ایسنا، 20 ژوئن 2007. 
• «مشخصات شاهنامه بایسنقری در برنامه حافظه جهانی». برنامه حافظه جهانی یونسکو. 
• «متون جدید برای ثبت حافظه جهانی». خبر اطلاعات و ارتباطات منابع یونسکو، 20 ژوئن 2007. 
• "آشنایی با نفیس‌ترین نسخه شاهنامه؛ «شاهنامه بایسنقری»"- خبرگزاری فارس
• نشانهای یونسکو به دو اثر ایرانی رونمایی شد - خبرگزاری مهر